Waterloo

Jos Martens

De charge van de Royal Scots Greys

Inhoud

De film begint op woensdag 20 april 1814. Fontainebleau.
Laarzen daveren gesyncopeerd in de maat op het parket. Dan pas zie je ernstige gezichten in beeld komen. De maarschalken van Frankrijk maken in groot tenue hun opwachting bij Napoleon, keizer aller Fransen. Oostenrijkers en Russen hebben zijn laatste samengetrommelde leger verslagen en staan in Parijs. De maarschalken dringen bij Napoleon aan op abdicatie. Die krijgt een woedeaanval ... maar tekent uiteindelijk toch. Volgt een ontroerende plechtigheid: Napoleon neemt afscheid van zijn Oude Garde. Hij kust de met goudborduursel bestikte keizerlijke vlag, een tafereel dat in verschillende schilderijen en prenten uit Epinal is vereeuwigd. Een koets ratelt over de kasseien. De keizer vertrekt in ballingschap naar Elba. Het Grote Avontuur is voorbij.

Voorbij? Tien maanden later is hij terug in Frankrijk, met minder dan duizend man. En dan volgt die ongelooflijke, theatrale scène, ergens ten zuiden van Grenoble, op wat nu de Route Napoléon heet en toen de route nationale 1.
Maarschalk Ney verspert hem de weg, met een overmacht aan infanterie en artillerie. Ney, “de dapperste der dapperen”, die koning Lodewijk XVIII beloofd had “het monster” in een ijzeren kooi af te leveren in Parijs. Napoleon wenkt zijn Garde terug en nadert heel alleen de troepen. Slechts zijn ineengestrengelde vingers op de rug verraden zijn nervositeit.
“Soldaten van het Vijfde! Herkennen jullie mij niet? Wie zijn keizer neerschieten wil, hier ben ik!” Een jonge soldaat valt flauw van emotie en dat breekt de spanning. Iemand roept: “Vive l’empereur!” Mannen huilen en juichen, steken hun sjako’s op hun bajonetten en omringen hun idool.

Nu begint een triomftocht, van stad tot stad, tot Parijs. De dikke koning Lodewijk stijgt amechtig in zijn karos. De koets ratelt over de keien...

Napoleon schiet meteen in actie. Wij zien hem in Parijs, diverse brieven tegelijk dicterend, heen en weer stappend in een cirkel van secretarissen gewapend met ganzenveren, als een hedendaagse schaakgrootmeester bij een synchroon toernooi. Ongeloofwaardig? Voldoende getuigen vermelden dit als voorbeelden van zijn herleefde energie, werklust en fabelachtige geheugen.

Binnen de kortste keren wijzen de verbondenen Napoleons voze vredesbeloftes af. Britten en Pruisen marcheren op naar de Franse grenzen. Het Franse leger trekt hen in verscheidene afzonderlijke kolonnes tegemoet.

Brussel, 15 juni 1815. De (Britse) hertogin van Richmond houdt een bal voor de militairen en de Brusselse beau monde.-. ‘Het bal van de eeuw’. Drie dagen later zullen de meesten van die in schitterende gala-uniformen uitgedoste jonge officieren als stapels verfrommelde stukgeschoten lompen het slagveld overdekken.

Tussen die groep aanwezige elite zie je enkele keren een jonge blonde man met opvallend wit Maltezer kruis als onderscheiding op de borst. Hierover wordt in de film niets gezegd. Uit andere bronnen weten we dat het kroonprins Willem van Oranje betreft, zoon van Willem 1, de vorst van het kersvers opgerichte Verenigd Koninkrijk der Nederlanden en later zelf koning Willem II, als opvolger van zijn vader.
Vreemd! Er zijn meer dergelijke scènes, schijnbaar zonder betekenis of commentaar. Tientallen jaren reeds doet het gerucht de ronde dat er in feite een langere versie van de film voorzien was. (J.M.)

Het bal begint met groepjes zwaarddansende Schotten, acrobatisch synchroon heen en weer springend tussen cirkels met claymores (slagzwaarden) in.
Dan volgt plots een verandering van muziek (Haydn?). Arthur Wellesley, hertog van Wellington, doet plechtig zijn intrede. Merk de rode band rond een van zijn in zijden kousen gehulde been: de Orde van de Kousenband.

Nu kan het bal echt starten. Dames getooid in schitterende avondjurken, diademen en juwelen dansen met officieren in gala-uniformen de kort daarvoor razend populair geworden Weense Wals.

Plots nadert een bemodderde officier, een Pruis: “Napoleon is de grens over en nadert Brussel. Hij is nu bij Charleroi”
“Charleroi?” Over het gezicht van Wellington glijdt een nauwelijks merkbare glimlach die we pas later zullen begrijpen. Onmiddellijk beginnen de Britse en Belgisch-Nederlandse officieren, om geen paniek te wekken, het bal zo onopvallend mogelijk te verlaten en hun troepen te vervoegen.

De volgende dag verslaat Napoleon de Pruisen onder Blücher te Ligny. De Pruisen trekken terug op Waver, maar de 72-jarige taaie maarschalk geeft niet op. De dag daarop breken de gevechten uit bij Quatre Bras, bezuiden Waterloo. De troepen uit het Koninkrijk der Nederlanden en de enkele Britse legereenheden moeten wijken. Steeds meer Britse versterkingen naderen het slagveld. Napoleon zendt 33.000 man, een derde van zijn leger, onder de generaals Grouchy, Vandamme en Gérard achter de Pruisen aan.

De 17de ‘s middags barst een heftig onweer los. De regen houdt aan tot ‘s nachts en verandert de zware kleigrond in een verraderlijke drab. Wanneer de morgen aanbreekt is de zon er weer. Wellington blijft comfortabel droog op de noordelijke hoogten bij Waterloo. De twee legers observeren elkaar zonder verdere actie: eerst moet de stugge, vettige modder opdrogen. Pas om iets na 11.30u openen de talrijke Franse kanonnen van de Grote Batterij een moordend geconcentreerd vuur. Alleen de Belgisch-Nederlandse brigade Bijlandt onderging het volle geweld van de vuurstorm en werd gedecimeerd. Wellington laat zijn leger honderd passen terugtrekken, zodat het beschermd is door de heuvelkammen. (Zijn geliefkoosde tactiek, telkens weer met succes toegepast in Spanje.) Aan generaal Uxbridge, die hem verwijt een slechte positie gekozen te hebben, met het woud in de rug, antwoordt hij: “Dat woud heeft geen onderhout. Een heel leger kan tussen de bomen doorglippen, als regen tussen tralies. Ik heb dit terrein jaren geleden verkend. Ik ken het als mijn broekzak.”

NNapoleon krijgt een pijnkramp (een voorbode van de ziekte die hem enkele jaren later zal vellen?) en moet enige tijd rusten. Ney denkt ten onrechte dat de ordelijk terugtrekkende Engelsen in aftocht zijn en werpt de volledige Franse cavalerie in de strijd, zonder steun van infanterie. Honderden paarden storten in een diepe holle weg die van op afstand niet zichtbaar was. De cavalerie rent te pletter tegen de Engelse infanterie, twee rangen sterk opgesteld in grote carrés (tactische vierkanten).

En dan golft de strijd heen en weer tot ‘s avonds. Om 18.30u ziet het ernaar uit dat Wellington de slag verloren heeft. Napoleon zendt de falanxen van zijn nooit overwonnen Oude Garde in de slag voor de beslissende doorbraak. In de verte naderen nieuwe kolonnes. Cavalerie en infanterie. Grouchy? Neen. Het is Blücher met zijn Pruisen. De slag is verloren. De tegenstribbelende Napoleon wordt afgevoerd in een bemodderde karos. Zijn rijk is uit. En ditmaal voorgoed.br />
Wellington, de overwinnaar rijdt te paard traag over het gruwelijk met stapels lijken overdekte slagveld. Met pistoolschoten verjaagt zijn staf burgers, plunderaars, aasgieren die gewonden kelen. Zijn gezicht staat bevroren. “Ik hoop dat dit mijn laatste slag was: ik heb vandaag te veel vrienden verloren. Het enige wat erger is dan een gewonnen veldslag, is een verloren veldslag.”

Bespreking

Wanneer je de film voor de eerste keer (terug)ziet, laat je je natuurlijk meeslepen door het verhaal zelf. Pas bij een tweede en derde visie beginnen je sprekende details op te vallen, zowel inhoudelijke als vormelijke. Dat wordt nog veel sterker bij deze vierde visie, nogmaals jaren later. En dan daagt je besef hoe knap regisseur Bondarchuk zijn métier beheerst. Hoe zijn beeldtaal sprekend overbrengt, wat in een geschreven tekst bladzijden en bladzijden zou vereisen. Een paard krabt met de voorpoot in een plas water. Napoleon die tot over de enkels met zijn laarzen wegzakt in de modder en door twee generaals eruit moet getrokken worden. (Ondertussen inwendig: “De natuur is de enige vijand die ik vrees.”)

Deze monumentale spektakelfilm uit 1970 wordt beschouwd als nog steeds de beste historische evocatie van de ‘Honderd Dagen’ en de beroemde veldslag. Vandaar waarschijnlijk dat hij nooit een echt commercieel succes geworden is.
De film kostte ongeveer 25 miljoen dollar, maar bracht slechts 1,4 miljoen op in de bioscopen. In latere jaren, tot op heden, kreeg hij steeds meer welverdiende waardering, met name voor de wijze waarop de talrijke grote gevechtsscènes in beeld zijn gebracht.

Het budget van 25 miljoen dollar, ging gradueel oplopen tot 38,3 miljoen dollar. Zou de film in West-Europa of de VS gedraaid zijn dan waren de kosten drie keer zo hoog geweest. Het Russische Mosfilm nam een derde van de kosten voor zijn rekening en stelde 16.000 soldaten beschikbaar, alsmede een complete brigade cavalerie. Verder tekenden zij verantwoordelijk voor de technici, decorbouwers en arbeiders om de film te kunnen maken. Paramount Pictures en Columbia Pictures stonden garant voor de financiering en kregen in ruil de distributierechten voor respectievelijk Noord en Zuid-Amerika plus de wereldrechten.

EEen film als deze kan vandaag niet meer gedraaid. Tenminste niet zonder de hulp van computeranimatie (zoals na het jaar 2000 gebeurde in ‘The Lord of the Rings’). Waar vind je nog duizenden cavaleristen? In 1970 bezat alleen het Sovjetleger nog voldoende bereden regimenten kozakken. Dat levert schitterende tonelen op van aanvallende cavalerie, zowel de beroemde charge van de Royal Scots Greys (die voor velen, ook voor hun bevelhebber kolonel Ponsonby, in bloed gesmoord wordt door de geduchte Franse lansiers) als die van de Franse kurassiers.

Nota. Napoleons Poolse lansiers

Die lansiers zijn voor het merendeel Polen, in dienst van de keizer, uit dankbaarheid omdat hij hen hun tussen Oostenrijk, Pruisen en Rusland verscheurde vaderland (gedeeltelijk) heeft terug geschonken door de oprichting van het hertogdom Warschau (1807). Dit cruciale detail wordt in de film niet vermeld, noch in de meeste door mij geraadpleegde boeken over de Slag, wel door J. Op De Beeck en nu ook op Wikipedia. Bij zijn fataal afgelopen veldtocht naar Rusland waren er 100.000 Polen in zijn leger op een totaal van 600.000. Zie Zamoyski, A., 1812. De ondergang van Napoleon.
Na de Slag bij Leipzig (1813) werd de naar Elba verbannen Napoleon vergezeld door een garde die voor de helft uit Poolse soldaten bestond, wat de nauwe banden tussen hem en Polen benadrukt. Hij zou er de Poolse gravin Maria Walenska (1786-1817) aan overhouden, “Napoleons laatste liefde.”

Nu pas viel het ons op: de erewacht bij Napoleons beroemde ‘adelaarsproclamatie’ in Grenoble tijdens zijn terugkeer uit Elba naar Parijs, bestaat uit Polen met Poolse wimpels aan hun lansen en op de lansiershelmen de typische Poolse bekroning die in diverse variaties door zowat alle Europese legers zal overgenomen worden, ook in het Nederlandse en het Belgische tot 1914. (J. M.)


De vernietigende charge van de Poolse lansiers tegen de Royal Scots Greys. Merk de Poolse wimpels aan de lansen. (Panorama van de Slag bij Waterloo)./

In de stijl van de grote spektakelfilms zorgt de regie voor een gepaste afwisseling van massatonelen en sequenties met individuen in de hoofdrol.
De actie concentreert zich op de twee hoofdrolspelers, Napoleon en Wellington. Maar ook op de gewone soldaat. Aan Franse zijde ontmoeten we telkens weer twee oude “grognards”, die hun keizer gevolgd zijn vanaf Elba. Aan Engelse kant volgen we soldaat O’Connor van het regiment Inniskillings.
Rod Steiger kreeg indertijd veel lof voor zijn vertolking als een bijwijlen vermoeide, emotionele Napoleon; Christopher Plummer als cynische Wellington veel minder. Ten onrechte, blijkt nu bij het weerzien. De onderkoelde, typisch Britse toon vind je ook bij anderen in zijn staf. Uxbridge, zijn onderbevelhebber, wordt tegen het einde van de slag getroffen door schrootscherven uit een Franse schrapnel: “By Jove, sir, ik geloof dat ik mijn been kwijt ben.” Reactie van Wellington, naast hem: “Ik geloof het ook, sir.” En dan wuift Wellington toeschietende stafleden weg, en ondersteunt de ineenzakkende Uxbridge.

Afwisselend zoomt de camera in op de twee protagonisten, van totaalopname tot close-up van gezicht of ogen. Hun twijfels, hun gedachten zijn telkens weergegeven in monologue intérieur.
Treffend is de voortdurende aandacht voor het historische exacte detail: de uniformen, de wapens, de marsorde, de zeer jonge tamboers en pijpers in de trommelkorpsen, de fanfaremuziek (die regelmatig het gebulder van geschut overstemt).
Zo zie je bij de Britse tegenaanval, in een flits slechts, de twee meegevoerde vlaggen, die van de koning en die van het regiment, beschermd door geselecteerde elite-piekeniers.
Hiervoor werd een beroep gedaan op experts en op de talloze schilderijen, gravures en prenten die de slag vereeuwigden. Regelmatig zijn bekende schilderijen of prenten gebruikt als voorbeeld voor de enscenering. Vaak ook, is onze indruk, het gerestaureerde cirkelpanorama van de slag, in Waterloo zelf, een schilderwerk 12 meter hoog en 110 meter lang.

Toch is bij al die scenische schoonheid de gruwel van de oorlog manifest aanwezig: een Brits soldaat, die krankzinnig wordt, uit het beschermende carré stapt en zijn wanhoop uitschreeuwt; de hallucinante eindtaferelen, met het slagveld in vogelperspectief. Overal doden. Britse carrés, neergemaaid als korenhalmen in een storm, omgeven door gesneuvelde Franse kurassiers en hun dode of gewonde paarden...

IIn ieder geval is het aandeel van de Belgisch-Nederlandse detachementen in eer hersteld, waar ze in Engelse bronnen vanaf Wellington persoonlijk steeds ondergewaardeerd of zelfs smalend behandeld zijn.

DVD

De DVD bevat buiten de taalkeuze van audio en ondertitels weinig extra’s. Er is jammer genoeg geen “making of”: dat was in 1970 nog niet gebruikelijk. Ondertussen is ze wel voorhanden op Wikipedia, met een uitvoerig relaas over onder meer de moeizame productiegeschiedenis.br /> Daarbij kun je een filmografie opvragen van Rod Steiger, Christopher Plummer en Orson Welles. En er is natuurlijk de onderverdeling in 28 ‘hoofdstukken’ die je toelaat snel een sequentie te selecteren, bijvoorbeeld voor gebruik in een klas of filmgroep.

De fatale cavaleriecharge van maarschalk Ney (Panorama van de Slag bij Waterloo, cilindervormig schilderij, 12 meter hoog en 110 meter lang)

Didactische verwerking

Filmtaken

1.1. Algemeen

De film bevat schitterende voorbeelden van filmtaal, onder veel andere de langgerekte camerabewegingen, de overgangen van panoramisch beeld naar close-up, vooral in de parallelle montage Napoleon, Fransen – Wellington, Britten

Elk lid van de groep selecteert bij het kijken a) 2 sequenties waarin de knap gebruikte filmtaal indruk maakte. Beschrijf bij de groepsbespreking de plaats van de sequentie in het geheel van de film - Wat was er zo indrukwekkend: welke camerabeweging?
b) één sequentie waarin de muziek/de geluidsachtergrond bijdroeg tot het welslagen van het fragment.
Na de bespreking kiest de groep 3 voorbeelden uit a en 2 uit b om in het schriftelijk verslag uit te werken.
 
1.2. Historische beeldvorming

Kies één aspect dat
a) je iets leerde wat je nog niet wist/ dat je verbaasde/ dat afwijkt van wat je dacht over de behandelde periode of verhaal/ sterk verschilt van onze huidige opvattingen. Dit mag 'iets' zijn in verband met het materiële leven (kledij, voedsel, wapens, wijze waarop men reisde, baadde, bad, danste... ) of in verband met de mentaliteit (omgangsvormen, verhouding man-vrouw...al helemaal niet moeilijk bij dit iconische verhaal!)
b) ondanks de afstand van .... eeuwen eigenlijk fundamenteel niet verschilt van onze huidige tijd of alleszins van hedendaagse gebeurtenissen.

Leg in de groepsbespreking de resultaten van je bevindingen naast die van de andere leden en geef ze weer in het schriftelijk verslag.

 
1.3. Fragmenten

De film is uiteraard te lang om volledig geprojecteerd te worden in een les. Studenten hebben wel herhaaldelijk gevraagd om de DVD mee naar huis te nemen, of – recent – bekeken de film thuis op YouTube, ondanks de verfoeilijke reclameonderbrekingen en de schabouwelijke ‘computer gegenereerde’ ondertitels.

Selectie fragmenten. Mogelijke keuze (beperken tot 1 lesuur)
1. Openingsfragment, tot vertrek van Napoleon.

 2. Lodewijk XVIII (Orson Welles).
3. Ontmoeting met Ney en zijn troepen op de ‘Route Napoléon’ (zeker nemen)!
4. Proclamatie in Grenoble bij uitzinnige ontvangst op weg naar Parijs.
5. De dicterende Napoleon.
6. Het beroemde bal van de hertogin op 15 juni. Fine fleur van de Brusselse elite.
7. De charge van de Royal Scots Greys en de Poolse lansiers.
8. De ondergang van de Oude Garde.

Meer weten

Film Waterloo. The Last Battle (De laatste veldslag) - 80 minuten – RTBF-belge & Arte Belgique, 2014.

Boeken
* De Vos, L., Het einde van Napoleon. Waterloo 1815, Leuven, Davidsfonds, 1990 – uitstekend voor militaire analyses, bewapening, uniformen, situatiekaarten enz.

* Op de Beeck, J., Waterloo. De laatste 100 dagen van Napoleon, Antwerpen, Uitg. Manteau, 2013 - Bespreking volgt.

* Smith, F., Waterloo. Einde van een droom, Den Haag, Stok, s.d. (1975?) - gebaseerd op de gelijknamige hier besproken film van Dino de Laurentiis.

Jos Martens 9 juni 2025